Zakończył się projekt badawczy ,,Planowanie przestrzenne w miastach Królestwa Polskiego przełomu XIX i XX wieku: między urbanistyką i administracją”, zrealizowany przez dr. Makarego Górzyńskiego. Projekt został zrealizowany dzięki środkom otrzymanym przez Akademię Kaliską z Narodowego Centrum Nauki.
– Opracowany materiał posłuży historykom do dalszych badań i analiz, dotyczących polityki planowania urbanistycznego pod rosyjskim zaborem – przyznaje dr Makary Górzyński. – Dziękuję serdecznie wszystkim, którzy wsparli merytorycznie i technicznie realizację mojego projektu, szczególnie personelowi administracyjnemu i naukowemu Akademii Kaliskiej – za profesjonalizm i życzliwość; także Kaliskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk za współpracę naukową, a wymienionym Tłumaczkom – za merytoryczne i terminowe zrealizowanie trudnych zadań translacji dokumentów archiwalnych.
Sam projekt będzie ważnym materiałem do analizy, dla wielu miast. – W dziewiętnastym wieku miasta przeżywały prawdziwe odrodzenie; lokowano w nich przemysł, rozwijał się światowy handel, powstawały nowe dzielnice i spektakularne budowle, nierzadko zaskakujące technologicznymi nowinkami. Te procesy dotyczyły także ziem polskich, rozdzielonych między państwa zaborcze. W okresie między powstaniem styczniowym a I wojną światową, podporządkowane Rosji militarnie i politycznie Królestwo Polskie było widownią miejskich rewolucji. Szybko rozwijała się Warszawa, wielką karierę robiły Łódź i Częstochowa, ale zmiany zachodziły w dziesiątkach mniejszych i większych miast w całym kraju. Przyrost ludności i inwestycji, rozwój rynku nieruchomości, a w konsekwencji rozlewanie się miast – to znane nam zjawiska, postrzegane często jako problematyczne. Czy w takim razie, podległa imperialnej biurokracji administracja guberni Królestwa Polskiego – jako część Imperium Rosyjskiego – umiała sprostać wyzwaniom modernizacyjnym tamtych czasów? Aby lepiej zrozumieć okoliczności procesów rozwojowych miast polskich – od Włocławka po Tomaszów Lubelski i od Suwałk po Sosnowiec – mój projekt objął poszukiwania wiedzy o planowaniu przestrzennym pod carskimi rządami.
Przedmiotem finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki (Miniatura 5) badań podstawowych z zakresu nauk o sztuce (historia architektury i urbanistyki) była historia planowania przestrzennego i regulacji miast podporządkowanego Cesarstwu Rosyjskiemu Królestwa Polskiego w okresie między reformami postyczniowymi (1866-67) a Wielką Wojną i kresem okupacji rosyjskiej (1914/1915). Jako działanie naukowe zaplanowano kwerendę źródłoznawczą w archiwach polskich, w zakresie administracyjnego projektowania urbanistycznego miast gubernialnych i powiatowych. Podstawową bazę źródłową stanowi państwowy zasób archiwalny w Polsce, w tym szczególnie akta miast i guberni oraz zespoły dokumentacji kartograficznej.
Dzięki wizytom w 9 oddziałach polskich Archiwów Państwowych i analizie ponad 180 teczek z aktami administracyjnymi oraz map i planów, mogę zaprezentować kilkadziesiąt przykładów zapomnianych planów urbanistycznych z ówczesnej Kongresówki. Okazuje się, że sporządzano je w dużej ilości i sporym nakładem środków. Rozwijała się też szybko miejska geodezja i inżynieria, a w przygotowaniu projektów zabudowy i przebudowy miast brały udział liczne urzędy i przedstawiciele mieszkańców. Przykład takiego planu widzimy na ilustracji – na pomiar Łasku naniesiono karminem linie, oznaczające przebieg nowych ulic i placów, planując przebudowę centrum miasteczka. Jakimi kryteriami się posługiwano, przygotowując plany zabudowy – tak zwane plany regulacyjne? Jak wyglądała procedura ich sporządzania? Co do powiedzenia mieli mieszkańcy? Gdy dziś odwiedzimy Łask, okaże się, że część z zaplanowanych 150 lat temu ulic rzeczywiście powstała, ale wiele lat po upadku carskiej Rosji. Dlaczego tak się stało, dlaczego realizacja projektów urbanistycznych już wtedy była tak trudna? W odpowiedzi mój projekt przynosi kilkaset stron tekstów – przetłumaczonych archiwaliów, dawnych akt spraw urzędowych, oryginalnie napisanych po rosyjsku, a przez to trudnych w odbiorze. Dzięki dodaniu podobnych materiałów z terenu zaboru pruskiego, możemy też dostrzec podobieństwa i różnice w ówczesnej urbanistyce administracyjnej w różnych zaborach.
W oparciu o wybrane przeze mnie zestawy dokumentów powstał rozległy materiał źródłowy. Obejmuje on 43 reprezentatywne jednostki archiwalne ze wszystkich wymienionych wyżej AP, w wyborze i skrótach co do ważniejszych dokumentów (w tym 40 wytworzonych przez kancelarię rosyjską i 3 niemiecką). Po opracowaniu źródłoznawczym we wrześniu 2022 roku przygotowałem zbiorczy plik z tłumaczeniami – Justyną Danik, Izabelą Karbownik i Alicją Szulc – który zamieściłem Repozytorium Danych Otwartych Uniwersytetu Warszawskiego (https://repod.icm.edu.pl/dataset.xhtml?persistentId=doi:10.18150/DA22GF) oraz w innych kanałach publikacyjnych (strona internetowa Ośrodka Badań Regionalnych Akademii Kaliskiej, Academia.edu). Zawiera on przekrojowe materiały źródłowe z 40 jednostek archiwalnych, opracowane źródłoznawczo, dostępne na licencji Creative Commons CC BY 4.0 – dodaje dr Makary Górzyński.
