Ośrodek Badań Regionalnych

MISJA PLACÓWKI

Ośrodek Badań Regionalnych (OBR) powstał jako ogólnouczelniana jednostka badawcza w 2014 roku z inicjatywy Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Pierwszym kierownikiem Ośrodka był dr Zbyszko Szmaj; obecnie, od 2018 roku kieruje nim prof. Krzysztof Walczak. Ośrodek Badań Regionalnych jest jedną z młodszych inicjatyw Akademii Kaliskiej, w stadium formowania i rozwoju.

Cele działania jednostki obejmują innowacyjne, szeroko zakrojone prace naukowo-badawcze z zakresu humanistyki i nauk społecznych w perspektywie regionu kaliskiego, w tym opracowania słownikowe i historyczne. Misja OBR to również integracja i rozwój regionalnego środowiska naukowego w zakresie humanistyki i nauk historycznych, co umożliwia współpraca tej jednostki z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk. Poprzez działalność naukową, w tym publikację wyników badań podstawowych, projektowanie konferencji OBR rozwija potencjał naukowy Akademii Kaliskiej o segment nauk historycznych, humanistycznych i społecznych. Do naszych głównych projektów dokumentacyjnych należą m.in. Dzieje nauki i szkolnictwa wyższego w Kaliszu, Słownik ludzi nauki Kalisza, Bibliografia nauki i szkolnictwa wyższego w Kaliszu czy Słownik architektów, budowniczych i planistów Kalisza (wspólnie z KTPN).

Działania OBR, jako jednostki rozwijającej się, obejmują dalekosiężne plany badawcze i organizacyjne, których celem jest wzmocnienie i rozbudowa potencjału nauk historycznych, humanistycznych i społecznych w Kaliszu.

ZADANIA OŚRODKA BADAŃ REGIONALNYCH AKADEMII KALISKIEJ IM. PREZYDENTA STANISŁAWA WOJCIECHOWSKIEGO

1. Prowadzenie systematycznych interdyscyplinarnych badań nad historią i teraźniejszością regionu południowo-wschodniej Wielkopolski w perspektywie przemian społeczno-gospodarczych i kulturowych na tle Polski i Europy,
2. Działalność badawcza mająca przyczynić się do pogłębienia wiedzy o problemach tożsamości regionu południowo-wschodniej Wielkopolski, rozpatrywanych w szerokiej perspektywie historycznej, społeczno-gospodarczej i kulturalnej,
3. Organizowanie sympozjów, szkoleń i debat dotyczących południowo-wschodniej Wielkopolski,
4. Współpraca z innymi uczelniami, instytucjami państwowymi i samorządowymi, organizacjami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi oraz stowarzyszeniami i organizacjami pozarządowymi południowo-wschodniej Wielkopolski,
5. Poznawanie i analiza rynku pracy pod kątem rozwijania kierunków kształcenia.

REALIZOWANE ZADANIA

MONOGRAFIE I BIBLIOGRAFIE  W DRUKU

• Górzyński Makary, Skok w nieznane. Procesy modernizacyjne, architektura i polityki przestrzenne w Kaliszu początków XX wieku. Kalisz : Wydawnictwo Naukowe Akademii Kaliskiej, 2021
• Walczak Krzysztof, Nauka i szkolnictwo wyższe w Kaliszu na łamach czasopism regionalnych. Bibliografia za lata 1945-2020. Kalisz : Wydawnictwo Naukowe Akademii Kaliskiej, 2021.

MONOGRAFIE I BIBLIOGRAFIE  PRZYGOTOWANE DO DRUKU ZE ŚRODKÓW AKADEMII

• Górzyński Makary, Imperium peryferii. Architektura i przestrzenie nowoczesności w Kaliszu pod koniec XIX wieku. Kalisz : Wydawnictwo Naukowe Akademii Kaliskiej, 2022

MONOGRAFIE I BIBLIOGRAFIE  PRZYGOTOWANE DO DRUKU ZE ŚRODKOW OBCYCH

• E. Andrysiak, Alfons Parczewski. Bibliografia. Kalisz 2021 (Katalogi i Bibliografie ; 1) (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk)
• S. Przygodzki, Elity gospodarcze Kalisza. Proces formowania się burżuazji w latach 1815-1867. Kalisz 2022 (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk)

PRACE PROWADZONE W OŚRODKU BADAŃ REGIONALNYCH AKADEMII KALISKIEJ

• Ludzie nauki Kalisza. Słownik biograficzny. Pod red. Krzysztofa Walczaka.
• Słownik architektów, budowniczych i planistów Kalisza. Pod red. Makarego Górzyńskiego (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk)
• Obała Ewa, Bibliografia zawartości „Zeszytów KTPN”. (Katalogi i Bibliografie ; 3) (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk)
• Encyklopedia książki kaliskiej. Pod red. Krzysztofa Walczaka i Ewy Andrysiak.
• Walczak Krzysztof, Polskie podręczniki szkolne do nauki historii. Dzieje edycji w czasach zaborów (1795-1918).
• Dzieje nauki i szkolnictwa wyższego w Kaliszu. Pod red. Krzysztofa Walczaka

PRZYGOTOWYWANE KONFERENCJE NAUKOWE

Międzynarodowa konferencja historyków sztuki. „Trasowanie miasta. Samochodowe arterie komunikacyjne a urbanistyczne otoczenie zabytkowe wczoraj, dziś i jutro”. Kalisz, czerwiec 2022 (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk)

Konferencja naukowa „Biografistyka w badaniach regionalnych”. Kalisz, wrzesień 2022 (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk)

Konferencja naukowa „Spuścizny w zbiorach archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych” Kalisz listopad 2022 (Wspólnie z Kaliskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk i Książnicą Pedagogiczną im. A. Parczewskiego w Kaliszu)

WYSTAWY (wspólnie z Biblioteką Akademii Kaliskiej)

KALISZ AKADEMICKI

OD PWSZ DO AKADEMII KALISKIEJ

Komisarze wystawy: dr Elżbieta Steczek Czerniawska, prof. Akademii Kaliskiej dr hab. Krzysztof Walczak

PRACOWNICY OŚRODKA

Kierownik Ośrodka, prof. Akademii Kaliskiej dr hab. Krzysztof Walczak k.walczak@akademiakaliska.edu.pl; obr@akademia.kalisz.pl

dr Makary Górzyński m.gorzynski@akademiakaliska.edu.pl

dr Samanta Kowalska s.kowalska@akademiakaliska.edu.pl

dr Jerzy Wypych j.wypych@akademiakaliska.edu.pl

GRANTY

PLANOWANIE PRZESTRZENNE W MIASTACH KRÓLESTWA POLSKIEGO

PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU

MIĘDZY URBANISTYKĄ A ADMINISTRACJĄ

W Ośrodku Badań Regionalnych Akademii Kaliskiej realizowany jest projekt grantowy, finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznany w ramach piątej edycji programu “Miniatura” we wrześniu 2021 roku. Autorem koncepcji i wykonawcą jest dr Makary Górzyński. Efektem kwerendy naukowej będzie zgromadzenie materiałów, dotyczących planowania urbanistycznego i problemów przestrzennych miast Królestwa Polskiego przełomu XIX i XX wieku. W efekcie ich opracowania powstanie przetłumaczony na język polski wybór źródeł archiwalnych, dotyczących tego tematu, dostępny za darmo online.

Program Miniatura, edycja 5 – Narodowe Centrum Nauki

NR REJ. WNIOSKU 2021/05/X/HS2/00340

Wykonawca: dr Makary Górzyński

Podmiot: Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego Ośrodek Badań Regionalnych

Tytuł wniosku: PLANOWANIE PRZESTRZENNE W MIASTACH KRÓLESTWA POLSKIEGO PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU. MIĘDZY URBANISTYKĄ A ADMINISTRACJĄ

Typ działania: kwerenda archiwalna i opracowanie jej wyników

Czas realizacji projektu badawczego: 1 października 2021 – 1 października 2022

OPIS PROGRAMU BADAWCZEGO

Tematem projektowanych badań podstawowych z zakresu nauk o sztuce (historia architektury i urbanistyki) jest historia planowania przestrzennego i regulacji miast Królestwa Polskiego przełomu XIX i XX wieku. Realizacja zadania pozwoli na wstępną kwerendę źródłoznawczą w archiwach polskich, w zakresie administracyjnego projektowania urbanistycznego miast gubernialnych i niektórych ośrodków powiatowych. Efektem kwerendy będzie materiał źródłowy, weryfikujący i ukierunkowujący wstępne założenia, dotyczące wieloletniego projektu badawczego o architekturze i procesach przestrzennych w miastach Królestwa Polskiego tego czasu.

W dotychczasowej literaturze historycznej o rozwoju miast wskazywano na zagadnienie projektowania urbanistycznego, przeważnie akcentując schematyczność powstających w realiach rosyjskiej biurokracji planów i wskazując na fiasko ich implementacji. Częściej w literaturze analizowano potrzeby urbanistyczne miast z punktu widzenia rozwijającej się w przestrzeni publicznej tego czasu dyskusji o zasadach planowania przestrzennego. Niestety, samo zagadnienie administracyjnego planowania regulacji i rozbudowy w Królestwie Polskim pozostaje marginesem historiografii: dotąd nie powstało żadne opracowanie monograficzne, napisane z perspektywy nowoczesnej historii architektury. Konieczne jest ustalenie i porównanie działań, podejmowanych przez administracje miast, powiatów i guberni w zakresie polityki planowania przestrzennego. Istotne będzie prześledzenie procedur tworzenia planów, założeń projektowych, koncepcji regulacyjnych, ale też ukrytych w archiwalnych protokołach pomysłów i samego rozumienia procesów przestrzennych, wyrażanych przez różnorodnych aktorów społecznych. Nieprzebadana mikrohistorycznie pozostaje prawna i administracyjna zależność tych projektów od rosyjskiej polityki imperialnej, jak i dalsze losy planów, czy wreszcie sam proces ich wykonywania i wieloaspektowy związek z przemianami architektoniczno-urbanistycznymi i polityką (plan jako narzędzie regulacyjne, dokument i katalizator ambicji rozwojowych, ale też materialny obiekt w procesach administracyjnych, artykułujący ambicje miejskie). Interesująca wydaje się analiza artykulacji zasad i celów planowania miast w rosyjsko-polskim aparacie administracyjnym i w kontaktach z interesariuszami społecznymi.

Celem kwerendy jest zebranie materiału porównawczego w zakresie urzędowego planowania przestrzennego między reformami postyczniowymi (ok. 1866-7) a kresem rosyjskiego zarządu na tym terenie (1914-1915). Podstawową bazę źródłową stanowi państwowy zasób archiwalny w Polsce, w tym szczególnie akta miast, powiatów i guberni oraz zespoły dokumentacji kartograficznej. Plan badań zakłada pracę w zbiorach 9 archiwów państwowych, obejmując 95 jednostek archiwalnych, w tym około 60 pozycji dokumentacji aktowej i w pozostałej części – obiekty kartograficzne. Lista archiwaliów może się jeszcze nieznacznie zwiększyć w czasie samych badań. Dzięki tłumaczeniom rosyjskojęzycznych, często trudnych w odbiorze archiwaliów kancelaryjnych na język polski i ich redakcji powstanie obszerny materiał o dużej wartości poznawczej. Dodatkowo, dla celów badań komparatystycznych, zostanie wykonane tłumaczenie wybranej dokumentacji niemieckojęzycznej z tego samego czasu, z obszaru zaboru niemieckiego, również dotyczącej planowania urbanistycznego. Realizacja zadania umożliwi także, dzięki darmowej publikacji wspomnianych źródeł w Internecie, na wprowadzenie do obiegu naukowego nieodstępnych i trudnych poznawczo (bariera językowa) akt, do tej pory niemal niewykorzystanych w historiografii polskiej. Rozpoznanie i porównanie informacji, uchwytnych w aktach magistratów i rządów gubernialnych, szczególnie w protokołach z posiedzeń organów kolegialnych, dotyczących planów miast i regulacji, pozwoli zrekonstruować zakres powodzenia ówczesnych prób polityki urbanistycznej w Królestwie Polskim, z odniesieniem do podobnych zadań administracji w zaborze pruskim. Kwerenda naświetli nieobecną dotąd w historiografii perspektywę ówczesnej administracji polsko-rosyjskiej na to kluczowe zagadnienie polityczne, ogniskujące wiele problemów społecznych, technicznych, kulturowych i politycznych. Ponadto, istotną korzyścią projektu będzie uchwycenie i mikrohistoryczne porównawnie problemów w zakresie implementacji planów, z jakimi zmagały się poszczególne władze miast i guberni wobec szybkiego rozwoju, powodującego różnorodne konflikty i kolizje przestrzenne – znane nam i współcześnie jako chaos przestrzenny. Wraz z reprodukcjami kartografii historycznej, opracowane archiwalia znacząco ułatwią zweryfikowanie i pogłębienie moich wstępnych założeń badawczych, dotyczących architektury i procesów przestrzennych miast Królestwa Polskiego tego czasu, umożliwiając opracowanie kompleksowego projektu grantowego. Rezultaty badań przyczynią się również do lepszego zrozumienia dzisiejszych problemów rewitalizacyjnych XIX-wiecznych części polskich miast.

WAŻNIEJSZA LITERATURA

K. Dumała, Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-1869, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974

K. Dumała, Miasto nowoczesne w Królestwie Polskim, w: A. M. Drexlerowa, red., Kultura miejska w Królestwie Polskim, cz. 1, 1815-1875, Warszawa. Kalisz-Lublin-Płock, Warszawa 2001, s. 307-322

M. Górzyński, Królestwo Polskie i jego papierowe metropolie. Dwa plany regulacyjne miast z około 1900 roku: rekonesans badawczy, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. 17, W kręgu kaliskich badań nad sztuką i kulturą artystyczną 2, red. I. Barańska, Kalisz 2017, s. 164-232

M. Górzyński, Papierowa metropolia? Projekty regulacyjne dla Warszawy na przełomie XIX-XX wieku: rekonesans badawczy, w: A. Łupienko, A. Zabłocka-Kos, red., Architektura w mieście, architektura dla miasta, t. 2, Warszawa 2018

H. Imbs, red., Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Przestrzeń-człowiek-wartości, t. 1-3, Warszawa 1988-1993

E.Kiecko, O kilku problemach u początków nowoczesnej „budowy miast” na ziemiach polskich, w: M. Getka-Kenig, A. Łupienko, red., Architektura w mieście, architektura dla miasta. Społeczne i kulturowe aspekty funkcjonowania architektury na ziemiach polskich lat 1815-1914, Warszawa 2017, s. 29-55

A. Łupienko, Wkład ruchu higienicznego w polską myśl urbanistyczną (1850-1914), w: M. Getka-Kenig, A. Łupienko, red., Architektura w mieście, architektura dla miasta. Społeczne i kulturowe aspekty funkcjonowania architektury na ziemiach polskich lat 1815-1914, Warszawa 2017, s. 57-70

A. Łupienko, A. Zabłocka-Kos, red., Architektura w mieście, architektura dla miasta, t. 2, Warszawa 2018

M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914, Warszawa 1986

W. Pruss, Ludność Królestwa Polskiego 1864-1914, (praca pod redakcją zbiorową, po śmierci autora), Warszawa 2019

K. Śmiechowski, Kwestie miejskie. Dyskusja o problemach i przyszłości miast w Królestwie Polskim 1905-1915, Łódź 2020

M. Wiraszka, Rozwój przestrzenny i zabudowa miast guberni podolskiej w czasach Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2008

METADANE

TOWN PLANNING IN THE POLISH KINGDOM AT THE TURN OF THE NINETEENTH AND TWENTIETH CENTURIES: BETWEEN URBANISM AND ADMINISTRATION

SŁOWA KLUCZOWE

Królestwo Polskie; urbanistyka; miasta; urbanizacja; historia urbanistyki; historia architektury; administracja; plany regulacyjne

KEY WORDS

Polish Kingdom; urbanism; towns; urban development; history of urbanism; history of architecture; administration; spatial regulation plans

Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego;
Calisia University – Kalisz, Poland.

Data sporządzenia informacji i jej autor: 28 września 2021, dr Makary Górzyński